۴۰ سال آزادی دیجیتال: داستان بنیاد نرم‌افزار آزاد و دگرگونی جهان فناوری

مقدمه: از یک ایده تا یک انقلاب جهانی

در عصر دیجیتال امروز، جایی که میلیاردها انسان هر روز با نرم‌افزارها زندگی می‌کنند، کمتر کسی به این می‌اندیشد که پشت این دنیای پیچیده، چه جنبش فکری و اجتماعی عظیمی نهفته است. جنبشی که در دهه‌ی ۱۹۸۰ میلادی از دل اعتراض یک برنامه‌نویس آرمان‌گرا به انحصار شرکت‌های نرم‌افزاری زاده شد و در گذر زمان، به یکی از ستون‌های اصلی آزادی دیجیتال در جهان بدل گشت.

این جنبش همان چیزی است که امروز آن را با نام «بنیاد نرم‌افزار آزاد» (Free Software Foundation – FSF) می‌شناسیم — نهادی که امسال چهلمین سالگرد تأسیس خود را جشن گرفت و میراث آن هنوز در تار و پود جهان دیجیتال تنیده است.

ریچارد استالمن؛ آغازگر یک تفکر متفاوت

در دهه‌ی ۱۹۸۰، هنگامی که رایانه‌ها در حال ورود به محیط‌های کاری و دانشگاهی بودند، نرم‌افزارها اغلب بسته، انحصاری و غیرقابل‌دسترس بودند. شرکت‌ها کدهای خود را پنهان می‌کردند و کاربران نه‌تنها اجازه‌ی تغییر یا درک عملکرد نرم‌افزار را نداشتند، بلکه گاهی حتی مجاز به اشتراک‌گذاری آن هم نبودند.

در چنین فضایی، ریچارد متیو استالمن (Richard M. Stallman) — برنامه‌نویسی در مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) — با نگاهی متفاوت قد علم کرد. او معتقد بود که دانش و فناوری باید برای همگان آزاد باشد. از دید او، نرم‌افزار نه یک محصول تجاری صرف، بلکه یک ابزار فرهنگی و دانشی بود که باید در خدمت پیشرفت جمعی انسان‌ها قرار گیرد.

در سال ۱۹۸۵، او برای ترویج این باورها بنیاد نرم‌افزار آزاد را بنیان نهاد — نهادی که قرار بود پشتیبان جنبشی جهانی برای آزادی کد، آزادی دانش و آزادی کاربر باشد.

مفهوم «آزادی» در نرم‌افزار آزاد

در فلسفه‌ی FSF، واژه‌ی «آزاد» (Free) به معنای رایگان بودن نیست؛ بلکه اشاره به چهار آزادی اساسی دارد که هر کاربر باید در استفاده از نرم‌افزار از آن برخوردار باشد:

• آزادی اجرا: کاربر بتواند نرم‌افزار را برای هر هدفی اجرا کند.
• آزادی مطالعه: بتواند کد منبع را بخواند و درک کند که نرم‌افزار چگونه کار می‌کند.
• آزادی تغییر: بتواند نرم‌افزار را مطابق نیاز خود تغییر دهد.
• آزادی اشتراک: بتواند نسخه‌های اصلی یا تغییر یافته را با دیگران به اشتراک بگذارد.

این اصول، بعدها پایه‌ی اخلاقی و فلسفی جنبش متن‌باز (Open Source) شدند — جنبشی که امروزه ستون فقرات بیشتر فناوری‌های مدرن است.

مجوز GPL؛ انقلاب در قانون نرم‌افزار

یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای FSF، تدوین مجوز عمومی همگانی گنو (GNU General Public License – GPL) بود. پیش از آن، شرکت‌ها مجوزهایی منتشر می‌کردند که عملاً کاربر را از هرگونه تغییر، کپی یا اشتراک منع می‌کرد. اما GPL رویکردی کاملاً متضاد داشت.

این مجوز به کاربران اجازه می‌داد تا نرم‌افزار را آزادانه استفاده، بررسی و تغییر دهند، اما آن‌ها را موظف می‌کرد که هرگونه تغییر را نیز به همان صورت آزاد منتشر کنند. به این ترتیب، GPL نوعی «چرخه‌ی خودنگهدار آزادی» ایجاد کرد که باعث شد نرم‌افزارهای آزاد هیچ‌گاه دوباره به مالکیت بسته بازنگردند.

پروژه‌ی گنو و تولد لینوکس

در کنار FSF، استالمن پروژه‌ای دیگر را نیز آغاز کرد: پروژه‌ی گنو (GNU Project). هدف این پروژه ساخت یک سیستم‌عامل کاملاً آزاد بود که بتواند جایگزین سیستم‌های تجاری آن زمان شود. در اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰، لینوس توروالدز (Linus Torvalds) با انتشار هسته‌ی لینوکس، این پازل را تکمیل کرد.

ترکیب ابزارهای گنو با هسته‌ی لینوکس، منجر به شکل‌گیری سیستم‌عاملی شد که امروز با نام GNU/Linux می‌شناسیم — نماد بارز همکاری، اشتراک و آزادی دیجیتال.

لینوکس؛ قهرمان خاموش دنیای مدرن

امروزه، لینوکس تقریباً در همه‌چیز حضور دارد؛ از تلفن‌های هوشمند اندروید و لپ‌تاپ‌های کروم‌بوک گرفته تا سرورهای بزرگ اینترنتی. برآوردها نشان می‌دهد بیش از ۷۵ درصد سرورهای جهان که خدمات اینترنت را ارائه می‌دهند، بر پایه‌ی لینوکس کار می‌کنند.

شرکت‌های بزرگی همچون گوگل، آمازون، توییتر، و حتی ناسا از لینوکس برای مقاصد گوناگون استفاده می‌کنند. با این حال، بسیاری از مردم هرگز متوجه نمی‌شوند که پشت دستگاه‌هایشان، نیرویی به‌نام نرم‌افزار آزاد در حال کار است.

از نرم‌افزار تا فرهنگ اشتراک

با گذشت چهار دهه، تأثیر بنیاد نرم‌افزار آزاد بسیار فراتر از دنیای برنامه‌نویسی رفته است. امروزه، مفهوم «منبع باز» (Open Source) به حوزه‌هایی مانند علم، آموزش، هنر، موسیقی، الکترونیک و حتی پزشکی نفوذ کرده است. پلتفرم‌هایی مانند GitHub میلیون‌ها پروژه‌ی آزاد را در خود جای داده‌اند؛ فضایی که در آن هزاران توسعه‌دهنده از سراسر جهان همکاری می‌کنند، بدون اینکه حتی یکدیگر را ملاقات کرده باشند.

در واقع، جنبش نرم‌افزار آزاد نوعی فرهنگ جهانی اشتراک دانش و همکاری جمعی پدید آورده است — فرهنگی که بر پایه‌ی اعتماد، آزادی و دسترسی برابر بنا شده است.

از تقابل تا همزیستی: شرکت‌های بزرگ و نرم‌افزار آزاد

جالب آنکه حتی شرکت‌هایی مانند مایکروسافت و اپل که روزگاری دشمنان سرسخت نرم‌افزار آزاد بودند، امروز از ابزارهای متن‌باز در محصولات خود بهره می‌برند. مایکروسافت اکنون از بزرگ‌ترین حامیان پروژه‌های آزاد در GitHub است، و بسیاری از بخش‌های سیستم‌های ابری (Cloud) آن بر اساس لینوکس کار می‌کند.

به این ترتیب، می‌توان گفت FSF نه‌تنها مسیر فناوری را تغییر داد، بلکه حتی نگرش غول‌های تجاری جهان را نیز دگرگون کرد.